سیزده بدر، جشنی برای نکوداشت طبیعت
آیین‌های سیزده بدر
سیزده بدرِ نیاکان ما روزی برای گرامی‌داشت طبیعت و پاکیزگی مظاهر طبیعت، روز طلب باران برای سال پیش رو و روز احترام به زمین و گیاه بوده است. سیزده بدر سیزدهمین روز فروردین و روز طبیعت نامگذاری شده است. کوروش نیکنام در کتاب ” از نوروز تا نوروز” به شرح روز طبیعت یا سیزده بدر در سنت ایرانیان باستان به مناسبت پیروزی ایزد باران بر دیو خشک‌سالی آپوش در حدود 1800 سال پیش از میلاد مسیح اشاره کرده است. در این روز مردم به دشت و صحرا می‌رفتند و شادی می‌کردند و از خدایشان طلب بارش باران می‌کردند.
فلسفۀ سیزده بدر در ایران
ایرانیان باستان عقیده داشتند که هیچ یک از روزهای سال نحس و بدیُمن نیستند و برای هر روزِ هفته و ماه نام‌های زیبایی در ارتباط با مظاهر طبیعت و ایزدان انتخاب کرده بودند. روز سیزدهم هر ماه در گاه‌شمار ایرانی “تیر روز” نام داشت که ستارۀ تیشتر یا ستارۀ باران آور بود و ایرانیان باستان در بیشتر نوشتارها و کتاب‌ها از سیزدهم نوروز به عنوان روزی فرخنده و خجسته نام برده‌اند. این روز در متون پهلوی و اوستا “تیشتر” نام دارد و جشن بزرگ تیرگان از این روز نام گرفته است.
در استناد به این خجستگی روز سیزدهم نوروز ابوریحان بیرونی در کتاب “آثار الباقیه” جدولی برای نحس و سعد بودن روزها دارد که در مقابل روز سیزده فروردین کلمۀ “سعد” به معنای فرخنده و خجسته آورده شده است.
آیا روز سیزده بدر نحس است؟
برای نحسی و بدیمنی روز سیزده بدر دو دلیل وجود دارد. یکی اینکه پس از نفوذ فرهنگ اروپایی در زمان حکومت صفویان عدد سیزده در ایران نیز به مانند کشورهای اروپایی عددی نحس تلقی شد که این بدیمنی عدد سیزده با وجود پیشرفت‌های علمی فراوان هنوز در فرهنگ اروپایی‌ها وجود دارد. دلیل دیگر به بدقلق بودن عدد سیزده در خاصیت بخش‌ناپذیری است که در فرهنگ ایرانیان باستان وجود داشت و این خود نشان‌دهندۀ هوش و دانش بالای ایرانیان باستان از علم ریاضی و کاربرد آن در زندگی روزمره‌شان داشت.
گرچه کلمۀ سیزده بدر به معنای در کردن نحسی سیزده است، اما با کمی دقت می‌توان معنای دیگری برای آن یافت. علامۀ دهخدا واژۀ “در و دشت” را مخفف “دره و دشت” و واژه “به” را به معنای “طرف و سوی” می‌داند و بر این اساس سیزده بدر به معنای “به سوی در و دشت در روز سیزدهم” می‌باشد که همان بیرون رفتن در دامان طبیعت در روز سیزدهم فروردین است.
چو هر دو سپاه آمد ز جای تو گفتی که دارد در و دشت پای
پیشینۀ روز سیزده بدر
در مورد پیشینۀ جشن و آیین سیزده بدر با چنین سابقۀ طولانی در برگزاری نیازمند پژوهش ادبی و تاریخی دقیقی داریم. در کتاب‌های تاریخی قبل از سلسلۀ قاجار اشارۀ دقیق و مستقیم به وجود مراسم سیزده بدر نشده است اما ملک مهرداد بهار در کتاب “از اسطوره تا تاریخ” به جشن و پایکوبی مردم بدون روپوش و روبنده در اماکن عمومی در دوران صفوی می‌نویسد که نزدیک به آیین‌های سیزده بدر است. عبدالله مستوفی در کتاب “شرح زندگانی من” از آیین سیزده بدر در زمان قاجار می‌نویسد.
یاکوب ادوارد پولاک، پزشک اتریشی مدرسه دارالفنون و پزشک مخصوص ناصرالدین شاه نیز در مورد مراسم سیزده بدر می‌نویسد: «سرانجام روز سیزدهم یعنی آخرین روز عید فرا می‌رسد. بر اساس یک رسم قدیمی در چنین روزی انگار همۀ خانه‌ها در معرض ویرانی هستند و برای همین همۀ مردم از خانه‌هایشان خارج و روانۀ دروازه‌های شهر می‌شوند و به باغ‌ها روی می‌آورند.»
در کتاب “جشن‌های کهن ایرانی” این گونه نوشته شده است که در زمان ساسانیان آیین برگزاری سیزده بدر در دربار شاهان ساسانی از روز سیزدهم فروردین ماه شروع می‌شد و تا روز هجدهم طول می‌کشید. جشن روز سیزده فروردین با گشت و گذار و آواز و سرود در باغ و بوستان همراه بوده است.
در کتیبه‌های سومری و بابلی آیین‌های سال نو در سومر با نام “زگموگ” و در بابل “آکتیو” در حدود دوازده روز طول می‌کشید و روز سیزدهم جشنی در طبیعت برگزار می‌شد. بر این اساس می‌توان گفت که جشن سیزده بدر دارای سابقۀ 4000 ساله می‌باشد.
آیین‌های روز سیزده بدر
ایرانیان باستان در روز سیزده بدر آیین‌های خاصی داشتند که در گذر زمان به عنوان جزء جدانشدنی و مراسم این روز تبدیل شده است. از جمله آیین‌های سیزده بدر می‌توان به گره زدن سبزی، سپردن سبزه به آب جاری، سپری کردن روز در خارج از خانه و شهر، خوردن کاهو و سکنجبین، پختن آش رشته و پرتاب 13 سنگ در رودخانه اشاره کرد. علاوه بر این به بازی‌های گروهی، رقص دسته‌جمعی، نمایش‌های شاد و آب بازی نیز می توان به عنوان آیین‌های روز سیزده بدر اشاره کرد.
به آب انداختن سبزه‌ها در روز سیزده بدر به دلیل این بود که ایرانیان باستان اعتقاد داشتند که همۀ بدی‌ها و بلاها و بیماری‌ها در این سبزه جمع شده و با به آب انداختن آن این پلیدی‌ها و بیماری‌ها از انسان دور می‌شود. در واقع به آب سپردن سبزه نشانۀ هدیه دادن به ایزد آب یا “آناهیتا” بود.
از آن جا که روز سیزده بدر در ایران باستان متعلق به خدای باران بود، در این روز مردم به دعای باران برای سال جدید و به موقع بودن باران می‌پرداختند.
فلسفۀ سبزه گره زدن در روز سیزده بدر
حمزه اصفهانی در کتاب “سنی ملوک الارض و الانبیا” چنین می‌نویسد که مشیه و مشیانه دختر و پسر دوقلوی کیومرث، اولین پادشاه از نظر اوستا در روز سیزدهم فروردین با هم ازدواج کردند. در آن زمان چون مراسم نکاح و عقد وجود نداشت، آن دو با گره زدن دو شاخه گیاه مورد ازدواج خود را بنا گذاشتند. گره زدن سبزه نماد شاهد قراردادن مادر طبیعت برای پیوند میان زن و مرد بود. از آن زمان ایرانیان باستان نیز برای بستن پیمان زناشویی نیت می‌کردند و علف و سبزه گره می‌زدند. این روایات در کتاب “مروج الذهب” مسعودی و “آثار الباقیه” ابوریحان بیرونی نیز وجود دارد.
بر این اساس سنت سبزه گره زدن در ایران باستان رواج یافت و دختران و پسران دم‌بخت در روز سیزده بدر سبزه گره می‌زدند و آرزو می‌کردند که در سال جدید ازدواج کنند.